Мультфильм – балаларды қызықтырып уақытын өткізетін және танымдық тұрғыда жетілдіретін тәрбиелік құрал ғана емес, нарыққа шығатын көркем тауар. Елімізде авторлық және фольклорлық туындылардың желісі бойынша жасалған анимациялық фильмдер бүгінде едәуір баршылық. Дегенмен қазіргі балалар отандық мультфильмдерге қызыға ма? Жалпы, жарыққа шығып жатқан мультфильмдердің сапасы сын көтере ме? Қандай түйткілді мәселе бар? Көкейге түскен осы бір сауалдардың төңірегінде сала мамандарымен ой қозғаған едік.
– Әлемдік киноөндірісте анимациялық фильмдерге жүздеген миллион доллар жұмсалады. Бұл шығын қысқа мерзімде әлденеше есе артығымен таза табыс болып құйылады. Біздегі жағдай қалай?
Жәнібек ОРАЗАЛЫ,
Қазақстан анимациялық киностудиялар қауымдастығының басшысы:
– Шынымен де, әлемдік киноөндіріс анимациялық жобаларға жүздеген миллион доллар жұмсайды. Бір ғана толықметражды мультфильмді жасауға үш-төрт жыл уақыт кетеді. Мұндай сапалы туындылар өз шығынын еселеп қайтарып, миллиардтаған табыс әкеледі. Ал елімізде бұл сала енді дамып келе жатыр. Бізде бір толықметражды мультфильмге бар болғаны біржарым-екі жыл уақыт пен шектеулі ғана қаржы бөлінеді. Осыған қарамастан, отандық мамандар бар күш-жігерін салып, сапалы дүние жасауға тырысып жүр. Бірақ тұрақты әрі жүйелі қолдау болмаса, бұл сала өз мүмкіндігін толықтай көрсете алмауы мүмкін.
Тілек ТӨЛЕУҒАЗЫ,
режиссёр-аниматор:
– Басқа мемлекеттерде өнерге, әсіресе шығармашылыққа деген көзқарас мүлде бөлек. Олар өнер адамдарының еңбегін бағалап, шығармашылық өнімнің мәнін, маңызын жақсы түсінеді. Мысалы, «Disney» мен «Pixar» студиялары өз өнімдеріне аса жауапкершілікпен қарап, ұзақ уақыт бойы сапалы дүние жасауға тырысады. Бір фильмнің өзіне 500-ден 1000 адамға дейін жұмыс істейді. Мәселен, «Батыл жүрек» атты фильмге 185 миллион доллар қаржы жұмсалған. Ал бізде фильм түсіру уақыты тым қысқа. Көбіне бюджет тез игерілуі керек болған соң, шығармашылыққа уақыт аз бөлінеді. Балалар мен жасөспірімдерге арналған контентке деген салғырттық пен түсініспеушілік отандық анимацияның дамуын тежеп отыр. Ал шетелдік компаниялар өз саласында білікті мамандармен бірлесіп, ұзақ зерттеп, талдап барып, сапалы туынды жасайды. Соның арқасында жұмсалған қаражат бірнеше есе пайда болып қайтады. Негізі, бізде де талантты жастар көп. Мұндай жетістікке жету үшін елімізде де тиісті жүйені өзгертіп, нақты қолдау тетігін енгізу қажет.
Тұрдыбек МАЙДАН,
режиссёр-аниматор:
– Әрине, «Walt Disney», «DreamWorks Animation», Жапонияда анимация жақсы дамыған. «Walt Disney»-дің жылдық айналымы – 60 млрд доллар. Біріншіден, «Walt Disney» әлемдік деңгейде болғаннан кейін, әлемдегі барлық мықты мамандарды өздеріне жұмысқа алады. Екіншіден, шетелдік анимацияда фильмге байланысты, фильмнің сюжетіне байланысты бағдарламалар ойластырылады. Одан кейін фильмге жарнама жасау жұмысы жүргізіледі. Жарнама жасау көп қаржыны талап етеді. Ал біздің елде бұл сала шетелден салыстырмалы түрде қарағанда қалыс қалып жатыр. Анимацияға қолдау жоқ емес, қолдау бар, бірақ жүйелі емес. Оны белгілі бір деңгейде жүйелеу керек.
– Қазір балалар қазақша мультфильм көре ме?
Жәнібек ОРАЗАЛЫ:
– Иә, көрермен бар. Қазақтілді анимацияға деген сұраныс күн санап артып келеді. Мұны YouTube платформасындағы көрсеткіштер айқын дәлелдейді. Мәселен, «Бесік жыры» мультфильмі 80 миллионнан астам қаралым жинаса, «Мұзбалақ» туындысы 10 миллионнан асып түскен. Балалар бұл мультфильмдерге пікір қалдырып, өз әсерлерімен белсенді түрде бөлісіп жатыр. Демек қазақ тіліндегі контент – аса сұранысқа ие. Бұл сұраныс ескерілмесе, оның орнын сыртқы, өзге тілдегі өнімдер басады. Ал «Балапан» телеарнасының бүгінгі күнге дейін үздіксіз жұмыс істеуі – қазақша контенттің өміршеңдігінің нақты дәлелі. Егер көрермен болмағанда, бұл арна баяғыда жабылып қалатын еді. Енді осы сұранысты ескеріп, жүйелі қолдау мен сапалы өнім арқылы отандық анимацияны дамыту – уақыт талабы.
Тілек ТӨЛЕУҒАЗЫ:
– Иә, қазіргі таңда балалар қазақ тілінде мультфильмдер көреді. Бірақ қазақ тіліндегі анимациялық контенттің саны өте аз. Мәселен, бір Мәжіліс депутаты баласының «Балапан» телеарнасынан қазақша мультфильмдер көріп, тілі қазақша шыққанын айтып еді. Жақында тұсауы кесілген «Алтын адам» мультфильмін тамашалауға келген балдырғандар үлкен қызығушылық танытты. Кейіпкерлермен бірге күйзеліп, шын ниетпен соңына дейін қарап шықты. Дегенмен балалар көп уақыт өткізетін әлеуметтік желілерде қазақша контент жетіспейді. Әйтпесе, балалардың ана тіліне деген қызығушылығы бар. Мұндағы басты рөл ата-аналарға тиесілі. Егер олар балаларына қазақша мультфильм көріп, ана тілінде сөйлеуге мүмкіндік жасап отырса, бұл балалардың тілдік ортада өсіп-жетілуіне үлкен сеп болады.
– Мультфильмдерді тәрбиелік-танымдық әрі нарыққа бейімдеп шығару үшін не істеу қажет?
Жәнібек ОРАЗАЛЫ:
– Тәрбиелік мәні бар, танымдық мазмұнды мультфильмдер жасау – бүгінгі күннің басты талабы. Алайда оны нарыққа бейімдемей жасау мүмкін емес. Ол үшін бірнеше негізгі шарт орындалуға тиіс. Біріншіден, кәсіби мамандар қажет. Анимация – күрделі шығармашылық пен технологияның қосындысы. Қозғалғанның бәрі мультфильм бола бермейді. Екіншіден, мемлекеттік қолдау жүйелі түрде жүргізілуі керек. Қаржыландыру бір жолғы емес, ұзақмерзімді бағдарлама негізінде жүзеге асуы шарт. Үшіншіден, қазіргі балалар неге қызығады, қандай кейіпкерлерге еліктейді – осы сұранысты нақты зерттеу қажет. Сонымен қатар заманауи технологияны меңгеру – басты талап. 3D сияқты анимациялық әдістерді игеру үшін инфрақұрылым ғана емес, мамандықты үйрететін ұстаздар мен курстар қажет. Егер осы тетіктер іске қосылса, қазақ мультфильмдері тәрбие мен табысты қатар алып жүре алады.
Тұрдыбек МАЙДАН:
– Кез келген көркем фильм болсын, мультфильм болсын, ең бастысы, туындының өзегі мен идеясы. Сол арқылы балаға не айтқың келеді, көрерменге не айтқың келеді деген дүние өте маңызды. Бізде көтеретін идея өте көп. Мысалы, танымдық деңгейде тәрбиелік идеологияны насихаттайтын әрі нарықтық деңгейде бейімдеу үшін, біріншіден, тәжірибелі маман болуы қажет. Тәжірибелі сценарист, тәжірибелі команда жұмыс жасау керек. Көлемді техника мен ауқымды есептерге байланысты режиссёрдің идеясында үлкен сахналарды шығару үшін сырттан мамандар тарта алатын деңгейде мүмкіндік болса, әрине, нарыққа бейімделіп, үлкен шығармашылықта да сапа болады. Қазақ балаларының оған санасы да, мүмкіндігі де жетеді. Осы орайда Токио фестивалінен жүлде алған «Шаңырақтың иесі кім?» деген мультфильмді айтамыз. Демек бұл қазақ режиссерлерінің қолынан сапалы мультфильм жасау келеді деген сөз. Енді тек жүйелі жұмыс болса, біз де әлемдік нарыққа шығатын туындылар жасай аламыз.
Тілек ТӨЛЕУҒАЗЫ:
– Ең алдымен, мультфильм жасайтын адам балалардың қызығушылығын, көзқарасын және талғамын ескеруі қажет. Сонымен қатар әлемдік ірі студиялардың шығармашылық тәжірибесін зерттеп, одан тың идеялар алу керек. Мультфильм жасау – үлкен еңбек пен білімді қажет ететін сала. Бұл жұмысты өз ісінің шебері, білікті маман атқара алады. Егер мемлекет тарапынан қолдау болып, маман да кәсіби тұрғыда мықты болса, онда сапалы әрі нарықта сұранысқа ие өнім шығару әбден мүмкін. Демек табысты мультфильм жасау үшін екі негізгі нәрсе керек: білімді маман және тұрақты қолдау.
– Анимациялық фильмнің сапасы сын көтеруі үшін қандай талаптарға жауап беру керек?
Жәнібек ОРАЗАЛЫ:
– Анимациялық фильмнің сапалы шығуы үшін бірнеше маңызды талап орындалуы керек. Біріншіден, бұл – уақыт пен қаржының жеткілікті бөлінуі. Ең алдымен, уақыт керек. Бір қысқаметражды мультфильмге кемінде 9-12 ай, ал толықметражды мультфильмге 2-3 жыл уақыт қажет. Асығыс жасалған жұмыс – сапасыз өнімнің бастауы. Мемлекеттік қолдау бір жыл беріліп, келесі жылы тоқтап қалмауы керек. Мысалы, «Алтын адам» мультфильмі бес жылдан аса уақыт жасалды, бірақ соның тек бір жылы ғана тиімді жұмысқа жұмсалды. Бұл жүйесіздік пен тұрақсыз қаржыландырудың салдары. Келесі талап – қаржы. Қаржы тұрақты әрі жеткілікті болғаны жөн. Мысалы, әлемге танымал «Маша мен аю» мультфильмінің 15 минуттық бір сериясын жасауға жұмсалатын қаржы көлемі – «Балапан» арнасының біржылдық бюджетінен асып түседі. Осы деректің өзі біздің жағдайдың қандай екенін көрсетеді. Сондай-ақ кәсіби шығармашылық топ, сапалы сценарий, көркемдік редакция және заманауи техникалық база қажет. Егер бұл талаптар сақталса, сапалы өнім шығаруға толық мүмкіндік бар.
Тілек ТӨЛЕУҒАЗЫ:
– Анимациялық фильмнің сапалы болуы үшін, ең алдымен, техникалық талап толық орындалуы керек. Жұмыс жүйелі түрде жүргізіліп, мемлекет тарапынан тұрақты қолдау көрсетілуі маңызды. Арнайы бағдарламаларда сурет салудың өз өлшемі, тәртібі бар. Мысалы, биыл «Балапан» телеарнасына қаржы бөлінбегендіктен, бірқатар студия мен компания уақытша жұмысын тоқтатуға мәжбүр болды. Мұндай жағдай болмауы үшін салада тұрақтылық пен жоспарлы қаржыландыру жүйесі орнауы керек. Сонда ғана анимация өндірісі тоқтаусыз жүреді, сапалы туындылар пайда болады.
Иә, сапа – техниканың мүмкіндіктерінен туатын дүние. Сапа болу үшін компьютерлік база керек. Осыған орай режиссердің ойы да шектеле береді. Қаржының жетпеуі, уақыттың жетпеуі, осы айтылған техникалық мүмкіндікке байланысты. Оның барлығы білім сапасына әсер етеді. Режиссёрдің біліктілігі фильмнің сапасына ғана емес, сценарий жазудан бастап, фильмді аяқтап, монтаж жұмыстары мен музыкасына байланысты болады.
– Қазіргі заманауи қоғамның балаларын қызықтыратын кейіпкер қандай болуы керек?
Жәнібек ОРАЗАЛЫ:
– Заманауи баланы қызықтыратын кейіпкер – біріншіден, эмоционалды тұрғыда жақын болуы керек. «Disney»-дің Эльзасы, «Pixar»-дың кейіпкерлері балалардың қиялына, арманына сай жасалған. Олар тек ерлікпен емес, сұлулықпен, нәзіктікпен, өзіндік даралығымен баурап алады. Сондықтан да қазіргі балаларға бір ғана қаһарман образы емес, түрлі мінез, түрлі бейне қажет. Бұған байланысты ізденіс көп.
Тілек ТӨЛЕУҒАЗЫ:
– Мультфильмдегі кейіпкерлер қатарында қыз бала да, ер бала да болуы шарт. Мәселен, «Disney» студиясының соңғы туындыларында қыз балалардың рөлі басымырақ. Бірақ бізде, әсіресе ұлттық танымымызда, ұл мен қыздың өзіндік ерекшелігі бар. Сол қасиеттерді экранда үйлесімді, сәтті бере білсек, әрбір бала өзін сол кейіпкер арқылы таба алады. Шетелдік кейіпкерлерге еліктеп жүрген балаларға балама ретінде өз ертегілеріміздегі батырларды, аңыз кейіпкерлерімізді заманауи форматта ұсынып көрсетуге болады. Бұл арқылы ұлттық құндылықтарды дәріптеп, адамгершілік, ізгілік сынды қасиеттерді бала санасына сіңіруге жол ашылады. Кейіпкер заманауи, тартымды бола тұра, ұлттық руханият пен тәрбиеге негізделуге тиіс. Сонда ғана балалар оған еліктеп өседі.
– Бүгінгі қазақ анимациясында бәсеке бар ма?
Тұрдыбек МАЙДАН:
– Әрине, бар. Бәсекесіз бұл сала дамымайды. Кейінгі жылдары бірқатар студия құрылды. Астана, Алматы, Шымкент қалаларында анимациялық командалар көп. Олардың белгіленген жылдық жоспары бар. Сол арқылы жұмыс істеп, дамып жатыр. Бірақ бәсеке қай деңгейде екенін айту қиын. Бәрі әлемдік деңгейдегі фестивальдарға қатысып, бақ сынап жүр. Алыс-жақын шетелдердің көзқарасында да қазақ анимациясы жақсы көтеріліп келеді.
Жәнібек ОРАЗАЛЫ:
– Иә, қазіргі қазақ анимациясында бәсеке бар. Елімізде 40-тан астам анимациялық студия жұмыс істейді. Негізгі қаржыландыру көздері – «Балапан» телеарнасы мен Ұлттық киноны қолдау орталығы. Бұл мекемелерге жүздеген өтінім түсіп, жобалар іріктеуден өтеді. Мұндай бәсекелестік сапаның артуына, мазмұны мен стилі әртүрлі анимациялық жобалардың көбеюіне мүмкіндік береді.
Тілек ТӨЛЕУҒАЗЫ:
– Шығармашылық тұрғыдан бәсеке бар. Қазіргі таңда елімізде жұмыс істеп жатқан анимациялық студиялардың көпшілігінде жастар еңбек етеді. Олар жаңа технологияларды, заманауи бағдарламаларды жетік меңгерген. Бір-бірінің жұмысын көріп, тәжірибе алмасып, шығармашылық тұрғыда жарысып жүр. Соңғы кездері мемлекет қаржысына тәуелсіз, жеке қаржыландырумен жұмыс істейтін студиялар көбейіп келеді. Бұл – өте жақсы үрдіс. Алайда мемлекет тарапынан толыққанды жүйелі қолдау болмаса, мұндай шығармашылықтың тұрақтылығы төмендеуі мүмкін. Сондықтан жас студияларға мүмкіндік беріп, қолдау көрсету маңызды.
– Елімізде енді дамып келе жатқан қазақ анимациясында білікті мамандар қаншалықты жеткілікті? Кадр даярлау мәселесі қалай шешіліп жатыр?
Жәнібек ОРАЗАЛЫ:
– Анимация саласындағы кадр тапшылығы – бүгінгі күннің ең өзекті мәселелерінің бірі. Қазір бұл бағытта Қазақ ұлттық өнер университеті, Т.Жүргенов атындағы өнер академиясы және Ә.Қастеев атындағы Шымкент қалалық өнер және дизайн колледжі мамандар даярлап келеді. Дегенмен мемлекет бөлетін грант саны аз, ал 3D анимацияны оқытатын кәсіби мамандар тапшы. Анимация – тек суретші емес, аниматор, сценарист, режиссёр, дыбыс маманы, 3D модельдеуші сияқты көптеген мамандықты біріктіретін күрделі сала. Сондықтан бұл бағытта қысқамерзімді курстар ашу, шетелдік тәжірибелі мамандарды тарту немесе отандық кадрларды шетелге оқуға жіберу аса қажет.
Тілек ТӨЛЕУҒАЗЫ:
– Анимация саласында білікті мамандардың жетіспеушілігі – үлкен мәселе. Егер жылына үш-төрт толықметражды фильм түсірілсе, кадр тапшылығы қатты байқалады. Білім жүйесінде әлсіз тұстар көп. Бұрын сабақ берген білікті ұстаздар зейнетке кетіп, орнына келген жастардың ішінде кәсіби мамандар аз. Сондықтан анимация саласында тәжірибесі мол, техниканы меңгерген мамандарды оқу орындарына тарту қажет. Сонымен қатар студенттерді нақты жобаларға қатыстыру, өндірістік тәжірибеден жиі өткізу маңызды. Оқу бағдарламаларын жаңартып, заманауи технологияларды меңгерген білікті ұстаздарды шақыру керек. Оқуға қабылданатын студенттерді іріктеуде де талап күшейтіліп, болашағынан үміт күттіретін талантты жастарды қабылдау қажет.
– Толымды ойларыңызға рахмет.
Дайындаған –
Маржан ӘБІШ,
«Egemen Qazaqstan»