Қазақстан Конституциясына сәйкес еліміздің Мемлекеттік рәміздері – Ту, Елтаңба және Әнұран – егемендіктің, ел біртұтастығы мен тәуелсіздіктің символы болып саналады. Осыған орай 4 маусым күні «Мемлекеттік рәміздер күні» ретінде мерекеленеді. Ерекше атап өту керек, 2006 жылы Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев елдің тарихи әнұраны «Менің Қазақстанымның» жаңа нұсқасын бекітіп, жаңа Әнұран қабылданған еді. Осы орайда, Қазақстан туы, елтаңбасы мен әнұранының авторлары мен олардың шығармашылық идеялары туралы қызықты деректерді зерделеп көрдік.
Ұтамын деген ой болған жоқ – Шәкен Ниязбеков
Қазақстанның әсем көк туының авторы – белгілі суретші, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері Шәкен Оңласынұлы Ниязбеков 1938 жылы туып, 2014 жылы дүниеден озды.
1992 жылы ту жобаларына жарияланған республикалық байқауда ол 1200-ге жуық суретшінің арасынан жеңіске жетті. Шәкен ағамыз конкурстық жобасының дайындық кезеңіндегі ерекше әдісін еске алатын.
Ұтамын деген ой болған жоқ. Конкурсқа қатысуға бел будым. Шын пейіліммен, ниетіммен дүние жүзіндегі барлық тулардың фотоларын жинап алып, зерттеуге кірістім. Сөйтіп, қазіргі туды жасауға отырдым... – деуші еді Шәкен Ниязбеков
Әрбір нұсқаулықтың артында мұқият ізденіс тұрғандықтан болар, ту жобасы бірнеше іріктеу турларынан өтіп, ақыры 293 жұмыстың ішінен үздік болып шықты.
Ниязбеков ту құрамындағы бейнелердің және түстердің мәнін де нақты негіздейді. Туын ашық көк қабатқа бояуының себебі ретінде қазақ халқының көне заманда көкке табынушылығын, аспан әлеміне деген адалдығын айтқан.
Біріншіден, көгілдір түс – көк тәңірі көк түсті. Қазақ тәңіршілдік нанымын ұстанады. …Екіншіден, қазақтың мәрттігін, кеңпейілділігін, ерлігін танытатын бүркіт. Бүркітіміз бен күніміз, көк аспанымыз – тудың ортасында. …Үшіншіден, қазақтың қазақ екенін айшықтайтын ұлттық ою-өрнек. Ұлтымыз бен туымызды айшықтап тұрсын деп ерекше ою ойлап таптым, – деген суретші.
Осылайша көк түс – ашық аспанды, бүтін елді; ал алтын күн шуағы мен қалықтаған қыран – байлық пен азаттықты нышандайды. Шәкен ағамыз дәл осындай символика «ту – мемлекеттің ең қысқа жазылған конституциясы» екенін түсіндіретін.
Елтаңбаның бір авторы – Жандарбек Мәлібеков Өзбекстанда сәулет маманы болған
Қазақстанның мемлекеттік Елтаңбасы 1992 жылы қабылданды. Оның идеясы белгілі сәулетшілер Жандарбек Мәлібекұлы Мәлібеков пен Шот-Аман Ыдырысұлы Уәлихановқа тиесілі. Мәлібеков – қазақстандық сәулетші, профессор, «Барыс» орденінің иегері. Ол алғашында Өзбекстанда сәулет маманы болғанымен, тәуелсіздік жылдары елтаңба жобасына қатысу арқылы қазақстандық рәмізге үлес қосты.
Уәлиханов – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, мүсінші-сәулетші, бірнеше тарихи монументті жасаған. Ол да замандастарымен бірге елтаңба байқауына қатысып, дипломға ие болды және елтаңба авторы ретінде танылды.
Елтаңбаны жасау кезінде авторлар көне түркілік белгілерге сүйенді. Мәлібековтің өзі еске алатынындай, жоба жасау кезінде ол ежелгі түркі тайпаларының таңбаларынан идея алады.
Біздің мөрімізде халқымыздың ата-бабалары – сақ, ғұн, түрік, қыпшақтан бастау алатын мыңдаған жылдық тарихы мен мәдениетін көрсетуді көздедім… «Шаңырағың биік, босағаң берік, керегең кең болсын!» деген тілек ойымда қайта жаңғырды. Осылайша мемлекеттің Елтаңбасында халқымыздың ең киелі ұғымы – шаңырақты бейнелеуге бел байладым, – дейді Жандарбек Мәлібеков
Шаңырақ бейнесі ұлттың берекесі мен бірлігін көрсетсе, оны қоршап тұрған қанатты тұлпарлар ерлік пен еркіндік символы ретінде бейнеленген. Шежірелі қазақта қанатты тұлпар – үміт пен биіктікке ұмтылған арманның белгісі, ал бөрене мүйізіндегі жеті сақина – жеті атасын білетін қасиетті ұлттың тектілігін паш етеді.
Ал жұлдыз белгісін Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев ұсынған.
Елтаңба байқауына 293 жұмыс тапсырылып, маусымның басындағы іріктеу кезінде Мәлібековтің жобасы жеңімпаз атанды. Айрықша атап өту керек, Елтаңба қоғамдық резонансқа ие болды. Себебі оның құрамындағы барлық бейнелер мен ою-өрнектер халқымызға терең танысы мен жылы шырайы бар еді. Замандастары «елтаңбаның әр әрпі – халықтың тарихына қатысты» деп ерекше бағасын берген.
Бүгінде елтаңба мемлекеттік ғимараттар мен төл ақшамызда тұрақты түрде қолданылып, халықтың мақтаныш сезімін оятады.
«Менің Қазақстаным» әні 1956 жылы жазылған
Қазақстанның қазіргі Мемлекеттік әнұраны – «Менің Қазақстаным» патриоттық әніне негізделген. Оның сөзін атақты ақын Жұмекен Сабырұлы Нәжімеденов жазған, ал әуенін қазақтың маңдайына біткен композиторы Шәмші Әбдішүкірұлы Қалдаяқов жазып шыққан. Бұл шығарма алғаш рет 1956 жылы дүниеге келген және халық арасында ерекше жылдам танымалдыққа ие болған еді.
«Менің Қазақстаным» әні кеңестік кезеңде туғанымен, оның патриоттық үні ерекше жылы қабылданды. 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінің қайраткерлері бұл әнді ұрандап шырқады. Қазақ жастары алаңға жиылғанда Шәмші Қалдаяқовтың осы әуенін орындап, кеңес заманының цензурадан тыс қайсар үнін көрсетті. Асыға күткен тәуелсіздік алғаннан кейін бұл әнге жанашырлықпен қарап, оны мемлекет әнұранына айналдыру бастамасы көтерілді.
2006 жылдың қаңтар айында Қазақстан Парламенті «Менің Қазақстаным» әуенін ел әнұраны деп бекіту туралы шешім қабылдады. Дәл осы кезде Президент Нұрсұлтан Назарбаев әнұран мәтініне кейбір түзетулер енгізді, нәтижесінде ақын Жұмекен мен президенттің сөздері қосарланатын жаңа нұсқа жасалды.
Әнұран мәтінінің тарихи мәні зор: ол кең даланың сұлулығын, халқымыздың бірлігін және жарқын болашағын жырға қосады.
Қазақстанның Мемлекеттік рәміздері – ту, елтаңба мен әнұран – бәрі де елдіктің символы, тәуелсіздіктің дауысы. Оларды жасаған әр автор шынайы туған елге деген перзенттік парыз бен терең махаббат сезімін туындыларына арнаған. Шәкен Ниязбековтің көк туы, Жандарбек Мәлібеков пен Шот-Аман Уәлихановтың алтын елтаңбасы, Жұмекен Нәжімеденов пен Шәмші Қалдаяқовтың жүрек тебіренткен әнұраны – бәрі де Қазақстан халқымен бірге жасаған асыл мұралар. Бұл рәміздердің тарихи-мәдени маңызы өте зор, олар бүкіл қазақ қоғамында терең құрметпен қабылданады.