Наурыз мейрамы – қазақ халқының ежелден келе жатқан, көктемнің келуін, табиғаттың жаңаруы мен жаңа жылдың басталуын білдіретін ұлық мереке. Оның тарихи, мәдени, рухани мәні туралы айтылатын пікірлер өте көп. Сондықтан Skifnews.kz ақпарат порталы Наурыздың шығу тарихы, оның «қайта оралуы» сияқты мәселелерге тоқталды.
Кеңестік цензураның ықпалы
1926 жылдан бастап, Совет үкіметін орнатқан большевиктер КСРО құрамындағы Орта Азияның түркі тектес халықтарына наурыз мерекесін тойлауға қатты тыйым салды. Советтік идеология халықтың рухани қуаты мен тарихи санасын жаңғыртатын, ұлттық жадты оятатын бұндай мерекелерден қорыққан. Осыған байланысты, наурыз мейрамы біртіндеп тұсалып, оның орнына құрбан айт, ораза айт сынды діни мерекелер басымдыққа ие бола бастады.
Сол кезеңде наурыз – тек табиғаттың жаңаруымен шектелмей, бірлігі мен ынтымағы мығым ұлыстың ұлы күні ретінде тойланып, халықтың жүрегінде береке мен қуаныштың символы болған. Ұлттың бірлігі, өткен қыстың жайы мен келер күздің қамы, тарих пен дәстүрдің бір түйінінде ұйысып, кешкі құшақ айқастыру сәтінде барлық реніш, өкпе, наз бір сәтте ұмытылып, ұлылықтың мағынасы жаңара түсті.
1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы ұлттық мәселелердің жаңғырып, халықтың есінен шығып кеткен тарихи сананы қайта оятуға түрткі болды. Сол оқиғадан кейін, қазақ жұртының ішкі жан дүниесінде ұлттың болмыс пен абырой мәселесіне ерекше көңіл бөлінгені анық. Ұлттық сана мен тарихты қалпына келтіру жолында саяси жүйенің осал тұстарын байқап, ел басшылары мен қайраткерлер бір-бірімен ынтымақтасып, ұлыстың ұлы күнін – Наурызды қайта тірілту үшін күш-жігер салып жүрді.
Өзбекәлі Жәнібековтің ерлігі
Ұлттық мерекені қайта ояту жөніндегі алғашқы қадамдардың бірі – Өзбекәлі Жәнібековтың бастамасымен жүзеге асты. Себебі Өзбекәлі Жәнібеков жоғарыдан қолдау іздеп, мерекені қалпына келтіру туралы ұсыныстарын іске асырды. Оның жан-жаққа телефон соғып, дайындық жұмыстарын ұйымдастырудағы шеберлігі, халықтың ұлыстың ұлы күніне деген сенімін қайта жандандырып, наурызды қалпына келтіру ісінің негізін қалады. Ол Идеология хатшысы қызметіне келгеннен кейін, «Лениншіл жас» газетіне берген сұхбатында наурыз мерекесінің маңызын айқын көрсетіп, осы күннің ұлттық бірлік пен тарихи сана үшін қаншалықты құнды екенін дәлелдеді. Содан кейін көп уақыт оздырмай, Наурыз мерекесі туралы газетке көлемді мақала жарық көреді. Осы мақаламен танысқан Өзбекәлі Жәнібеков сол кездегі газет редакторы Уәлихан Қалижанды өзіне шақырып, материалдың мазмұны жайлы есеп алады. Осы есептің негізінде Жазушылар одағында кеңейтілген жиын өткізіліп, Наурыз мерекесінің мән-маңызы арнайы талқыланады. Жиынға Өзбекәлі Жәнібековтің өзі де қатысып, зиялы қауымның пікірін тыңдайды. Бұл талқылаудың нәтижесінде зиялы қауымның ұсыныстары жинақталып, мәселе Колбиннің алдына қойылып, Наурыз мерекесін қайта жаңғырту туралы шешім бекітіледі. Кейін Жазушылар Одағының кеңесінде талқылау туындап, мерекені жаңғыртуға арналған арнаулы жоспарлар жасалды. Ұлттық жадты қайта тірілту жолында, наурыз айының алғашқы аптасында ғана күн мен түн теңелетін атаулы күнге дайындық жұмыстары тоқтаусыз жүргізіледі.
1988 жылғы қуаныш
Нақты тарихи өзгерістердің куәсі – 1988 жылы Наурыз мерекесінің қалпына келуі болды. Алматы қаласында өтетін Наурыз тойында халықтың бір-біріне деген жылы ықыласы, ұлттық киімдер мен дәстүрлердің өрнегі ерекше әсер қалдырды. Қала көшелері мен алаңдар ұлттық ансамблдер күй мен әнге толып, халықтың жүрегіндегі қуаныш пен сенімділікті біртіндеп қайта оятты. Наурыз көже қазан-қазан дайындалып, қымыз сапыру секілді дәстүрлер мен түрлі ұлттық ойындар еңбектеген баладан бастап, еңкейген қарттың жүрегін шаттыққа бөледі.
Өзбекәлі Жәнібековтың жары Қалихан апамыз: «1988 жылы наурыз өткізерде Өз ағаң қатты қобалжыды. «Не болар екен, қалай өтер екен?» деп түнімен ұйықтамады. 22 наурыз күні таңертең көшеде мерекелік көңіл күй пайда болды. Далада серуендеген жұрттың көбі ұлттық киім киіпті. Жастар алтыбақан теуіп жүр. Көше мен саябақта қазақша ән айтылып жатты. Біз қазіргі Достық көшесімен жоғары көтерілдік. Кенет үлкен концерттік бағдарламамен әртістер керуені көшті. Керуеннің басында әдемі шапан киген, ақбоз ат мінген жас жігіт келеді. Бұл жігіт Мұхтар Шаханов еді», – дейді.
Наурыз мерекесінің тарихы – ұлттың жанына үңілу, ұлттық сана мен дәстүрді қайта тірілту жолындағы күрестің айнасы. Совет үкіметінің мерекеге қатысты тосқауылдарына қарамастан, ұлттық бірлік пен рухани жаңғыруға деген ұмтылыс нәтижесінде, наурыз қайтадан халықтың жүрегінде жаңғырды. Өзбекәлі Жәнібековтың қайраткерлігі мен ұлттық санаға қосқан үлесі, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан кейінгі қиын кезеңде де наурызды тірілтуге жетеледі. Осылайша, ұлыстың ұлы күні ретінде атап өтілетін Наурыз мерекесі бүгінгі күннің де өзектілігін сақтап, ұлттық болмыстың көріністің ретінде жарқырай береді.
Алаш жазған Наурыз
Бұл мейрамға қатысты Алаш зиялыларының 1913-1918 жылдар аралығында жазған мақалалары сол кезеңдегі қазақ қоғамының мәдениеті мен дәстүрлерін түсінуде маңызды дереккөз екені анық. Сондықтан сол мақалаларға да шолу жасап көрелік.
1913 жыл: «Қазақ» газетінің №5 санындағы мақала
1913 жылдың 9 наурызында "Қазақ" газетінің №5 санында Наурыз мейрамы туралы мақала жарық көрді. Бұл мақалада Наурыздың қазақ халқы үшін маңызы, оның дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары туралы айтылады. Мақалада Наурыздың жаңа жыл ретінде атап өтілуі және оның халық өміріндегі орнына ерекше назар аударылған.
1914 жыл: Әлихан Бөкейханның «Жаңа жыл» мақаласы
1914 жылы «Қазақ» газетінде Әлихан Бөкейхан "Қыр баласы" бүркеншік атымен "Жаңа жыл" атты мақала жариялады. Бұл мақалада автор қазақ халқының Наурызды жылдың басы ретінде атап өтуінің маңызын атап өтті. Ол Наурыздың табиғатпен үйлесімділігін, оның халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі рөлін және ұлттық бірегейлікті нығайтудағы орнын ерекше көрсетті.
1915 жыл: Қоян жылының ауыртпалығы туралы мақала
1915 жылы «Қазақ» газетінде келе жатқан қоян жылының қазақ тарихында ауыр болатыны туралы мақала жарық көрді. Бұл мақалада автор қоян жылының бұрынғы кезеңдерде қазақ халқы үшін қиындықтар әкелгенін, сондықтан алдағы жылға дайын болу қажет екенін ескертеді. Мұндай мақалалар халықты сақтыққа шақырып, бірлік пен ынтымақтың маңызын ұғындырады.
1916 жыл: Уәлихан Ғұмарұлының танымдық мақаласы
1916 жылы «Қазақ» газетінде Уәлихан Ғұмарұлы Наурыз туралы танымдық мақала жазды. Бұл мақалада автор Наурыздың шығу тарихы, оның мәні мен маңызы, сондай-ақ мерекелік дәстүрлер туралы кеңінен баяндайды. Мақала оқырмандарға Наурыздың тек қазақ халқы үшін ғана емес, бүкіл түркі әлемі үшін ортақ мереке екенін түсіндірді.
1917 жыл: Міржақып Дулатұлының «Жаңа тілегі» мен Бейімбет Майлиннің «Наурыз күні» өлеңдері
1917 жылы «Қазақ» газетінде Міржақып Дулатұлының «Жаңа тілек» және Бейімбет Майлиннің «Наурыз күні» өлеңдері жарияланды. Бұл өлеңдерде авторлар Наурыз мейрамының қуанышы мен шаттығын, халықтың бір-біріне деген ізгі тілектерін поэтикалық түрде жеткізді. Олар Наурыздың халықты біріктіретін, болашаққа үміт сыйлайтын мереке екенін өлең жолдарымен өрнектейді.
1918 жыл: Міржақып Дулатұлының «Жаңа жыл құтты болсын!» мақаласы
1918 жылы "Сарыарқа" газетінде Міржақып Дулатұлының "Жаңа жыл құтты болсын" атты мақаласы жарық көрді. Бұл мақалада автор Наурыз мейрамының құттықтауын жеткізіп, жаңа жылдың халыққа бақыт пен береке әкелуін тіледі. Ол Наурыздың халық өміріндегі маңызын атап өтіп, оның дәстүрлерін сақтаудың қажеттілігін баса айтады.
Алаш зиялыларының осы бір мақалалары арқылы біз Наурыз мейрамының сол кезеңдегі қазақ қоғамындағы орнын, оның ұлттық мәдениет пен дәстүрлерді сақтау мен дамытудағы рөлін аңғарамыз. Бұл еңбектер қазіргі ұрпақ үшін құнды мұра екені сөзсіз!
Жалпы Наурыз – жер бетіндегі ең көне мерекелердің бірі ретінде мыңдаған жылдар бойы сақталып келе жатқан ғұрыптық дәстүрлердің ажырамас бөлігі. Ол табиғаттың жаңаруы, жаңа жылдың басталуы және адамдар арасындағы ынтымақтастық пен үйлесімділікті бейнелейтін ерекше кезең.
Ежелгі дәуірдегі бастау
Сондықтан шығар, Наурыздың шығу тарихы бес мың жылға дейін созылып жатыр деген болжам бар. Тарихи деректерге сәйкес, Ежелгі Шығыс халықтары мен Месопотамия, Парсы мен Орталық Азия мәдениеттерінде күн мен түннің теңелуіне байланысты табиғатқа табыну рәсімдері кең таралған.. «Наурыз» сөзі көне парсы тіліндегі «жаңа күн» мағынасын білдірсе де, кейбір зерттеушілердің пікірінше, оның түпкі мәні рухани жаңару мен тазаруды бейнелейді.
Ал белгілі тарихшы Жамбыл Артықбаев Наурыз мейрамының тарихы тым әріде екені, тіпті кемі он мың жыл болатынын айтады.
- Мен Наурыз мейрамы Еуразия даласында екі-үш мың жыл емес, он екі-он үш мың жыл бұрын тойлана бастады деген пікірдемін. қазақтың әңгімелері Наурызды Нұқ пайғамбардың заманымен байланыстырады. Жер бетін топан су басқан оқиға оқырманның бәріне де белгілі. Нұқтың жанында Құдайға сенген сексен адам бар, үш ұл, үш келіні бар алты ай он күн су бетінде қалқып жүріп, өлдік-талдық дегенде Қазығұрт тауының ұшар басына тоқтапты дейді. Біреуі ата-анасынан, біреуі баласынан айрылған, уайым-қайғы басқан ел осы жерде жан шақырыпты. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы Нұқтың әңгімесін баяндай келе «Кемe Қазығұрттың басына тоқтаған күн қасиетті Мұхарам айының оны екен, жұлдыз есебімен санағанда күннің Хамалдың бірінші уәжібіне кірген күні» дейді. Арабтың календары ай есебіне негізделгеннен кейін ылғи да өзгеріп отырады, дегенмен Мұхарам айы оларда қасиетті ай, жылдың басы деп құрметке ие, ал жұлдыз есебімен санасақ Хамал қазіргі уақытта Тоқты аталады және мартқа сәйкеседі. Осы себепті қазақ жерінің батыс аймақтарында Наурызды «Амал мерекесі» деп те атайды, «Амал» дегені «Хамалдан» шығады. Еуразия халықтарының көпшілігінде жаңа санат (григориан) календары кіргенге дейін жыл басы Наурыз болды. Қалай болғанда да Нұқ пайғамбардың кемесі тура Наурызда Қазығұртқа тоқтаған болып отыр. Осыдан кейін Топан су қай заманда болған деген сұрақ туындауы заңды, қазіргі кешенді ғылыми зерттеулер жер бетінде соңғы топан судың біздің жыл санауымызға дейінгі 12-13 мың жылдар бұрын болғанын айтады», — дейді профессор Жамбыл Артықбаев.
Наурыздың халықаралық мәртебесі бүгінгі күнде оның тек түркі халықтарының ғана емес, әлемнің әр түкпіріндегі этностардың ортақ мерекесіне айналғанын дәлелдейді. Әсіресе Түркия, Иран, Әзірбайжан елдері Наурызды мемлекеттік деңгейде атап өтеді. 2009 жылы ЮНЕСКО Наурызды Адамзаттың материалдық емес мәдени мұралары тізіміне енгізіп, 21 наурызды Халықаралық Наурыз күні ретінде ресми мойындады. Демек бұл – мерекенің ғаламдық деңгейдегі мәдени маңызын айқын көрсететін дәлел.
Әртүрлі халықтардың мерекеге қосқан үлесі
Наурыз әр мемлекетте өзіндік ерекшеліктерімен атап өтіледі. Түркияда «Невруз Байрам», әзербайжандықтар «Новруз Байрамы» деп аталып, оттан секіру, жеті рет отқа өту сияқты дәстүрлі рәсімдер жалғасып келеді. Өзбекстан мен қырғыздарда мерекеге тән ұлттық тағамдар, киімдер мен дәстүрлер арқылы халық өз мәдениетін жаңғыртып отырады. Осы көпқырлы әралуандық – Наурыздың шынайы бай мәдени мұрасы мен адамдарды бірлестіретін күшінің көрінісі.
Қазақстандағы Наурыз мерекесі
Қазақстанда Наурыз мерекесі тарихи-мәдени дәстүрлердің негізінде заманауи салт-дәстүрлермен үйлесімді түрде тойланады. Ескі күнтізбелік есеп бойынша мереке 9-14 наурыз аралығында атап өтілсе, 1918 жылдан бастап еуропалық күнтізбеге көшкеннен кейін мерекенің белгіленген уақыты 22 наурызға ауысып, қазіргі таңда Наурызнама деген атаумен он күндік мерекелік кешенге айналды.
Ғаламдық дәстүрдің жаңа кезеңі
Бүгінгі таңда Наурыз тек тарихи мереке емес, ол халықтың рухани жаңғыруын, табиғатпен үйлесімділігін және ұлттардың бірлігін бейнелейтін заманауи мәдени оқиғаға айналды. Түркістан, Орта Азия, тіпті Еуропа елдерінде де мерекенің элементтері өз үлгісін тауып, халық арасында ынтымақтастық пен өзара түсіністікке негіз қалайды.
Наурыз – мыңжылдық тарихы бар, табиғаттың жаңаруымен және рухани тазалықпен үндесетін мереке. Оның тарихы ежелгі дәстүрлерден басталып, орта ғасырлардағы мәдени синтез арқылы қалыптасып, қазіргі заманда ұлттық және халықаралық деңгейде мерекелік оқиғаға айналды. Әртүрлі халықтардың мерекені өзіндік ерекшеліктерімен атап өтуі – оның мәдени әралуандығы мен адамзат бірлігінің символы екенін дәлелдейді. Бұл мереке – бүгінгі күннің заманауи талаптарына сай жаңарып, әр ұрпаққа ұлттық болмысты, дәстүрді және ортақ адамгершілік құндылықтарды сақтауға шақырады. Осылайша, Наурыздың тарихы мен дамуы оның әмбебап мәнін, мәдени құндылығын және әлемдік қауымдастықтағы орнының жоғары екендігін айғақтайды.
22 Наурыз қандай күн?
Наурыз – көктемнің келуін, табиғаттың қайта жаңғыруын және рухани жаңғыруды бейнелейтін ежелгі мереке. Оның тарихы ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, әр халық өздерінің салт-дәстүрлері мен ырымдарын қосып, мерекені ерекше мәнге ие етті. Ежелгі заманнан келе жатқан сенімдерге сәйкес, Наурыз мерекесі таң атумен басталып, жаңа күннің келуін қарсы алу рәсімінен туындаған. Бұл дәстүр «Бұлақ көрсең, көзің аш!» деген халық даналығымен үндеседі. Мұндай салт табиғатпен үйлесімділіктің, жаңару мен жаңғырудың символы ретінде бағаланды.
«Жаңа Күн» Сөзінің Мағынасы
Парсы тілінен аударғанда «Наурыз» сөзі «жаңа күн» деген мағына береді. Бұл атау мерекенің жаңа жылды, жаңару мен жаңа өмірдің басталуын білдіретініне негізделеді. Орталық Азия халықтары үшін Наурыз – жыл басының басталуын білдіретін маңызды оқиға.
Бірақ біздің елде наурызды тойлаудың өзіндік аймақтық ерекшеліктері де бар. Атырау және Маңғыстау облыстарында Наурыз мерекесі ерекше атаумен – «Амал айы» деп аталады. Мұнда мерекенің басты элементі – 14 наурыз «Көрісу» рәсімі, яғни, адамдар бір-бірімен жылы шырайлы кездесіп, қол алысып, «Жаңа жыл құтты болсын!» деген тілекпен амандасады. Бұл салт мерекенің әлеуметтік ынтымақтастық пен бірлікті нығайтудағы маңызын көрсетеді.
Өзінің мерекелік дәстүрлерімен ерекшеленетін Наурыз, тек мерекелік күн ғана емес, сонымен бірге ата-беру дәстүрін де қалыптастырды. Мереке күні дүниеге келген балаларға Наурыздың рухы мен мәнін бейнелейтін есімдер – мысалы, Наурызбек, Наурызбай, Наурызгүл қойылған. Бұл ұрпаққа мерекенің мәңгілік мәнін жеткізеді. Кейбір қазақ аңыздарына сәйкес, мереке күніндегі қар жауу жақсы ырым деп есептеледі. Наурыздағы қардың ерекше әппақ, жұмсақ сипаты қыздың сұлулығына ұқсас деп бағаланады. Бұл табиғаттың сұлулығы мен мерекенің рухани бейнесін толықтыратын бір құбылыс ретінде есте қалады.
1926-1988 жылдары Наурыз бүкілхалықтық мереке ретінде тойланып, халықтың көңілінен шықты. Кейін, 2001 жылы Қазақстан Республикасының мемлекеттік мерекесі ретінде ресми мойындалып, 2009 жылы ҚР Президентінің жарлығымен мереке тойлау мерекелік кешенге айналды. Үш күндік мерекелік шара халыққа демалу мен бір-біріне жылы шырайлы қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік берді. Наурыз тек Қазақстанда ғана емес, көрші мемлекеттер – Әзірбайжан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Тәжікстан, Ресей және алыс елдер – Иран, Ауғанстан сияқты жерлерде де тойланады. Сондықтан Наурыз халықтар арасындағы мәдени байланысты нығайтып, ортақ дәстүрлердің, ұлттардың ынтымағының айқын көрінісі іспеттес.
Наурыз көже мен Қыдыр ата
Наурыз мерекесінің символы ретінде қабылданған «Наурыз көже» тағамы жеті түрлі азықтан дайындалады. Жеті саны аптаның жеті күнін білдіріп, терең символикаға ие екені бұрыннан белгісі жайт. Дәстүр бойынша, ақсақалға жеті кесе ұсынылып, әр үйге қонақ шақырылып, наурыз көжесі толтырылып, құйылады.
Наурыздың рухани бейнесі – Қыдыр ата, мерекенің басты қамқоршысы, ырыс пен бақыт әкелушісі ретінде танылған. 22 наурызға жақын түні «Қыдыр түні» деп аталып, адамдар үйлерін тазалап, әдемілеуге, ағаш егіп, өсімдіктерді суарып, Қыдыр атаның келуіне дайындалады. Бұл салт халықтың рухани тазалығы мен табиғатқа деген құрметін бейнелейді.
Ежелгі іздер
Ежелгі ғұламалар Әбу Райхан Бируни мен Омар Һайям өз еңбектерінде Наурыз мерекесінің салт-дәстүрлері мен ырымдары туралы деректер қалдырған. Олар мереке кезінде үлкен от жағып, отқа май құю, жеті дәнге қарап болашақты болжау, ескі киімдер мен шыны бұйымдарды тастап, үйлердің қабырғаларына күн символын салу, сондай-ақ әр түрлі жарыстар өткізетін әдет-ғұрыптар туралы айтқан.
Бір сөзбен айтқанда, 22 Наурыз мерекесі – ұлттық болмыстың, дәстүр мен жаңарудың, табиғат пен рухани тазалықтың символы. Оның тарихы мен салты ғасырлар бойы сақталып, қазіргі заманға дейін сақталып келеді. Сондықтан да болар, өзін «қазақ» деп санайтын әр адам бұл мейрамды өз мәдени мұрасы ретінде дәріптейді. Наурыз мерекесі – өткен мен бүгінді, ұлттық дәстүр мен болашаққа үміт артуды ұштастыратын мәңгілік құндылық болып қала бермек!