Қазақстанда соңғы жылдары халықтың қарыз жүктемесі тұрақты түрде өсіп келеді. Банктерден несие алатын азаматтардың саны артып, тұтынушылық несиелердің үлесі айтарлықтай көбейді. Мұндай жағдайда қарызды мерзімінен бұрын өтеу мүмкіндігі көптеген отбасылар үшін қаржылық жеңілдік саналады. Алайда бұған дейін банктер қарызын ертерек жабуға ниет білдірген азаматтарға айыппұл немесе қосымша комиссия қолданатын. Бұл қоғамда жиі сынға ұшырап, әділетсіздік ретінде қабылданды.
Осыған байланысты мемлекет несие саясатын қайта қарап, қазақстандықтардың құқықтарын қорғау мақсатында маңызды өзгерістер енгізді. 2025 жылғы 31 тамыздан бастап жеке тұлғалар үшін қарызды мерзімінен бұрын өтегені үшін айыппұлдар мен комиссиялар толық жойылады. Caravan.kz медиа порталы жалғастырады.
2025 жылғы 31 тамыздан бастап Қазақстанда заңнамаға өзгерістер енгізіледі. Жеке тұлғалар үшін несиені толық немесе ішінара мерзімінен бұрын өтегені үшін айыппұлдар мен комиссиялар алынып тасталады. Енді азаматтар қарыздарын қалаған уақытта банктер тарапынан ешқандай санкциясыз жаба алады.
Бұған дейін қаржы ұйымдары айыппұл салуға құқылы еді, себебі мерзімінен бұрын төлем жасалғанда пайыздық кіріс азайып, банктің пайдасы төмендейтін. Көптеген қазақстандықтар мұндай тәжірибені әділетсіз деп санайтын, өйткені мерзімінен бұрын өтеу отбасы бюджетіне түсетін салмақты жеңілдетіп, артық төлемді азайтуға мүмкіндік береді.
Жаңа ережелер тек заң күшіне енгеннен кейін жасалған жаңа несиелік шарттарға қолданылады. Бұрын рәсімделген қарыздар үшін айыппұлдар сақталады, алайда қарыз алушы банкке шарттарды қайта қарауды сұрап жүгіне алады.
Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі бұл шара тұтынушылардың құқықтарын қорғауға бағытталғанын түсіндірді. Олардың айтуынша, қазақстандықтардың қаржылық сауаттылығы артқан сайын адамдар қарызды мерзімінен бұрын жабудың тиімділігін түсіне бастады, сондықтан мемлекет бұл мүмкіндікті қосымша шығындармен шектемеуі тиіс.
Айыппұлдар тек заңды тұлғаларға, яғни компанияларға ғана қолданылады.
Агенттік деректеріне сәйкес, 2024 жылы шамамен 35 мың қазақстандық банкке шағымданған. Олардың басым бөлігі несиелік өнімдер мен заңнаманы түсіндіруге қатысты болды. Сарапшылардың пікірінше, жаңа өзгерістер даулар санын азайтып, тіпті проблемалық қарыздарды өтеуді де жеңілдетеді.
Қазақстан халқының қарыз жүктемесі туралы ресми деректер
Үй шаруашылықтарының қарызы
• Үй шаруашылықтарының жалпы қарызы (CEIC Data деректері бойынша, 2025 жылғы ақпан) шамамен 46,8 млрд АҚШ долларын құрады.
• Үй шаруашылықтарының қарызының ЖІӨ-ге үлесі – 15,3 % (2023 жылдың соңында). Бұл 2007 жылғы ең жоғары деңгейден (21,1 %) төмен, бірақ тарихи ең төменгі деңгейден (1997 жылы – 0,3 %) әлдеқайда жоғары.
Тұтынушылық несиелер (ипотекасыз)
• 2024 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша, халықтың тұтынушылық қарызы (ипотеканы қоспағанда) 12,9 трлн теңгені құрады. Бұл банк секторының жалпы несие портфелінің 38 %-ын құрайды.
Қарыз жүктемесі және шығындар
• Үй шаруашылықтарының қарызының ЖІӨ-ге қатынасы (ХВҚ деректері бойынша) – небәрі 13,65 % (2022 жыл). Салыстыру үшін: Ресейде – шамамен 21 %, Қытайда – 64,5 %.
• Кредиттер мен қарыздарды өтеуге жұмсалатын орташа шығын – халық шығындарының шамамен 6,9 %. 2024 жылдың IV тоқсанында бұл көрсеткіш 6,2 %-ды құрады. Аймақтар арасында айырмашылықтар бар: Алматыда – 3,2 %, Астанада – 8,9 %, Қарағанды облысында – 11,1 %, Ұлытау облысында – 16 %.
Қарыз көлемінің өсуі
• Пандемиядан кейін халықтың қарызы айтарлықтай артты: 7,1 трлн теңгеден 15,6 трлн теңгеге дейін өсті. Бұл шамамен 30 % өсім. Дегенмен, ЖІӨ-ге шаққандағы қарыз жүктемесі әлі де салыстырмалы түрде төмен – 13,7 %.