Қазақстан табысы орташадан жоғары елдердің қатарында. Десе де, кедейлікпен күресуде әлі де маңызды мәселелерге тап болып отыр.
Дүниежүзілік банктің мәліметінше, елімізде кедейлік шегі күніне 6,85 доллар деңгейінде белгіленген. Осы есеп бойынша, Қазақстанда шамамен 20 миллион адам кедейлік шегінен төмен өмір сүріп жатыр. Халықаралық зерттеулер осындай мәлімет келтіруде. Caravan.kz медиа порталы жалғастырады.
COVID-19 пандемиясынан кейінгі жылдары Қазақстанда кедейлік деңгейі аздап төмендегенімен, негізгі құрылымдық мәселелер шешілген жоқ. Өндірістің төмен деңгейі, ресурстарды тиімсіз бөлу, сапалы білім мен әлеуметтік қорғаудың шектеулілігі елдің тұрақты дамуына кедергі болып отыр.
Қазақстандағы кедейліктің айқын географиялық сипаты бар. Елдің ауылдық аймақтарында халықтың тұрмысы қалаға қарағанда әлдеқайда төмен. Мысалы, Қазақстанда ауыл тұрғындарының арасында кедейлік деңгейі әлдеқайда жоғары, ал ірі қалаларда, әсіресе Алматыда, бұл көрсеткіш 8-10% шамасында. Дегенмен, қала мен ауыл арасындағы табыс айырмашылығы және теңсіздік әлі де сақталып отыр.
Ауылдардағы жұмыссыздық жағдайды одан әрі ушықтырады. Ресми дерек бойынша, 2023 жылы Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейі 4,9% болды. Бірақ елде бейресми жұмыспен қамтылғандар саны көп. Бұл адамдар тұрақты табыссыз өмір сүріп жатыр, демек, ресми статистика жағдайды толық көрсете алмайды.
Кедейліктің басты себептерінің бірі – халықтың қоғамдық өндірістен жеткілікті табыс ала алмауы. Қазақстандағы жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім 2023 жылы шамамен 11 500 долларды құрады. Бұл көрсеткіш Орталық Азиядағы ең жоғары саналғанымен, ел ішінде бай мен кедей арасындағы алшақтық әлі де үлкен.
Білім беру мен еңбек нарығы да үлкен рөл атқарады. Бүгінде Қазақстанда жастардың бір бөлігі ғана кәсіби-техникалық білім алып жатыр, бұл олардың еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Егер жастар уақытында сапалы білім алып, сұранысқа ие мамандықтарды меңгермесе, бұл кедейліктің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуына әкеп соғады.
Қазақстанда кедейлікпен күреске халықаралық ынтымақтастық белгілі бір деңгейде ықпал етіп келеді. Ең алдымен, еңбек миграциясы – халықтың бір бөлігін кедейліктен құтқарып отырған маңызды фактор. Қазақстандық мигранттар, әсіресе Ресей мен Оңтүстік Кореяда жұмыс істеп жүргендер, өз отбасыларына тұрақты ақша жіберіп тұрады. Бұл аударымдар кейбір отбасылар үшін негізгі табыс көзіне айналған. Мигранттардан келетін қаржы көбіне күнделікті қажеттіліктерге жұмсалады, ал ұзақ мерзімді инвестицияларға, мысалы, білім немесе инфрақұрылымға көп қаражат бөлінбейді.
Кедейлікпен тиімді күресу үшін Қазақстанға аймақтық және жүйелі тәсіл қажет дейді сарапшылар. Орталық Азия елдерімен бірлесіп, кедейлікті зерттейтін ортақ зерттеу орталығын құру – маңызды қадамдардың бірі болар еді. Мұндай орталық шынайы деректерді жинап, нақты стратегия әзірлеуге жол ашар еді.
Мысалы, 2021 жылы Дүниежүзілік банк Өзбекстанда әлеуметтік қорғау бағдарламасына 50 миллион доллар бөлді, бұл арқылы 1 миллион адамға нақты көмек көрсетілді. Егер осындай бастамаларды аймақтық деңгейде кеңейтуге мүмкіндік болса, Қазақстан да тиімді нәтижеге қол жеткізер еді.
Қазақстандағы кедейліктің табиғаты – күрделі әлеуметтік, экономикалық және саяси факторлардың жиынтығы. Шешім табу үшін деректерді жүйелі жинау, әлеуметтік қорғауды күшейту, білім беру сапасын арттыру және еңбек нарығын дамыту қажет. Әйтпесе, кедейлікті азайтудағы қазіргі жетістіктер уақытша ғана болуы мүмкін.
Салыстыру үшін: Қазақстанмен салыстырғанда Тәжікстан мен Қырғызстандағы жағдай одан да күрделі. Тәжікстанда жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім небәрі 1350 доллар, Қырғызстанда – шамамен 1300 доллар. Бұл елдерде халықтың шамамен 30% ауылдық жерде кедейлік шегінен төмен өмір сүреді. Сонымен қатар, олардың еңбек нарығындағы бейресми жұмыспен қамтылу деңгейі 40%-ға дейін жетеді. Өзбекстанда жағдай сәл жақсырақ, бірақ кедейлікпен күресте ол да Қазақстаннан артта қалып отыр.