Орталық Азия – суы шектеулі аймақ. Мұнда негізгі су көздері – трансшекаралық ірі өзендер: Ертіс, Іле, Сырдария, Әмудария, Шу, Талас және т.б. Қазақстанның жалпы су қоры шамамен 187 км³ болса (17 мың өзен, 4 мың көл, 2,6 мың мұздық бар), оның 65%-ы ауыл шаруашылығына жұмсалады. Ел аумағында пайда болатын су ресурстары – 55,7%, ал 44,3%-ы көрші елдерден ағып келеді. Мәселен, Ресей мен Қытайдан – тиісінше 8 және 19 км³, Өзбекстаннан 15 км³ су келсе, қалған 56 км³ – Қазақстанның өзендері арқылы пайда болады. Өңірдегі басты су қоймалары – Шардара, Бахри Тожиқ (Тәжікстанда), Қапшағай және т.б. Әлемдік зерттеулер елдің су қоры жылдан жылға қысқаратынын ескертеді: Дүниежүзілік банк болжамына сәйкес, 2030 жылға қарай Қазақстандағы су қоры жылына 90-тен 76 км³-ке дейін кеміп, шамамен 12-15 км³ тапшылық туады.
Негізгі өзендер: Қазақстанның су қоры негізінен Ертіс, Жайық (Урал), Іле, Сырдария, Шу және Талас сынды ірі өзендерге тәуелді. Ертістің ұзындығы – 4248 км, Жайық – 2428 км, Сырдария – 2212 км, Іле – 1439 км, Шу – 1186 км, Талас – 661 км. Қазақстанның оңтүстік-батыс өңірлері трансшекаралық суға мықтап тәуелді: Қызылорда мен Түркістанда бұл көрсеткіш 90%-дан жоғары, Жамбылда – 75%, Батыс Қазақстан бен Атырауда – 80% шамасында.
Судың сапасы: 2021 жылғы бақылау деректеріне қарағанда, Балқаш-Алакөл, Арал-Сырдария, Ертіс және Тобыл-Торғай бассейндерінде су сапасы ең нашар деңгейде. Экожүйелердің ластануы судың сапасының нашарлауына әкеліп, әрі қарай су тапшылығын ушықтыру қаупі бар.
Су тапшылығының себептері
Су тапшылығының бірнеше негізгі себебі бар:
Климаттың өзгеруі: Ғылыми деректер Орталық Азияда жыл мезгілдерінің айырмашылығы артып, жауын-шашын мен қар жамылғысы азайғанын көрсетеді. Мысалы, Қырғызстандағы мұздықтардың 45%-ы тез еруде; сарапшылар жылдам еру үрдісі сақталса, 2050 жылға қарай бұл мұздықтардың жартысы жойылады деп болжайды. Климат жылынған сайын Бу және Сырдария су ағындары төмендеуі ықтимал.
Халық санының өсуі мен экономикалық даму: Орталық Азияда халық саны қазір 70 миллионнан асып отыр, ал экономиканың өсуі суға сұранысты еселей түседі. Қазақстанда да өнеркәсіп пен агроөнеркәсіптік сектордың дамуы, мал басының ұлғаюы сумен жұмсалысты арттырады. Ел Президентінің бағамдауынша, 2050 жылға қарай Қазақстан «суға өте мұқтаж» елдер қатарына қосылуы мүмкін. Осыған орай, ресурстарды экономикалық өсімнің қарқынымен теңестіру қиындап келеді.
Инфрақұрылымның ескіргендігі: Қазақстанның су инфрақұрылымы елеулі жаңғыртуды қажет етеді. Мысалы, аймақтың ирригациялық жүйелеріндегі су шығыны бұрын 50% шамасында болса, қазіргі модернизация жоспарлары оны 25%-ке дейін қысқартуды көздейді. Осы мақсатта 20 жаңа су қоймасы салу, 15-і қайта жөндеу, 14 мың шақырым каналды қалпына келтіру секілді жобалар қолға алынды. Егер көшбасшылық шаралар кешіктірілсе, қолданыстағы ескі жүйелер су тасымалдау шығынын одан әрі ұлғайтып, су тапшылығын күшейтуі ықтимал.
Ауыл шаруашылығындағы суды ысыраппен пайдалану: Қазақстан – орталықазиялық елдер ішінде жан басына суды ең көп тұтынатындардың бірі: күніне бір адамға орташа есеппен 3,5 мың литрден астам су жұмсалады (Бұл Ресейде – 1,3 мың, Германияда – 855, Ұлыбританияда – 348 литр). Су тарифтері төмендігінің әсерімен егіншілік пен мал шаруашылығында судың 50-60%-ға дейіні ысырап болады. Ауыл шаруашылығы – жалпы суды тұтынудың 65%-ын жанармаймен қамтамасыз ететін сала, алайда өнімділік әлі де төмен. Бұл ұтымсыз пайдалану су тапшылығын ушықтыра түседі.
Трансшекаралық өзендер мәселесі және мемлекетаралық келісімдер
Орталық Азиядағы өзендердің басым бөлігі халықаралық сипатта – бастауын көрші мемлекеттерден алады. Мысалы, Ертіс пен Іле – Қытайдан, Жайық – Ресейден, Шу мен Талас – Қырғызстаннан басталады. Бұл өзендер бойындағы судың Қазақстанға келуі көрші елдермен жасалған келісімдерге тікелей байланысты.
1992 жылы Кеңес Одағы ыдыраған соң Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан «Мемлекетаралық өзендердің су ресурстарын пайдалану мен қорғауды бірлесіп басқару» туралы келісімге қол қойған. Кейіннен Қазақстан мен көрші елдер арасында Шу-Талас, Ертіс, Сырдария, Іле және басқа өзендерге қатысты екіжақты келісімдер де бекітілді (мысалы, 2000 жылы Қазақстан-Қырғызстан және 2001 жылы Қазақстан–Қытай арасында арнайы шарттар қабылданды ). Осы келісімдер өзен ағысын әділ бөлуге, трансшекаралық дауларды шешуге ықпал етеді. Сондай-ақ, Қазақстан 2024 жылы Халықаралық су ағындарының кеме жүрмейтін түрлерін пайдалану туралы конвенцияға қосылып, халықаралық тәжірибе шеңберінде өз мүддесін қорғауды күшейтті.
«ҚазАқпарат» пен «Астана Times» басылымдарында жарияланған деректер бойынша, Сырдария мен Әмудария суының ағымы Орталық Азияның бес мемлекетін тең қамтамасыз етуге жетпейді. Бұл өзендердегі халықтың өмірі тікелей суармалы ауыл шаруашылығына байланысты. Қазақстан аймақтық келісімдерге белсенді қатысып, Күнібүлік басқармасы (IFAS) төрағалығымен де Арал теңізін құтқару ісіне жетекшілік етеді. Сонымен қатар, министрлік мәліметінше, Орталық Азияда су-энергетикалық консорциум құру бағыты талқылануда, ал су қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін премьер-министрге қарасты арнайы Су кеңесі құрылды. Бұл бастамалар өңір елдері арасындағы сенімді нығайтып, су ресурстарын бірлесіп басқарудың маңыздылығын көрсетеді.
Қазақстандағы су саясаты, заңнамалық база және үкіметтік бағдарламалар
Қазақстанда суды реттеуді Су ресурстары және ирригация министрлігі үйлестіреді. Су саласында негізінен 2003 жылғы Су кодексі негізгі заң болды, ал 2025 жылы қолданысқа енген жаңа Су кодексі суды басқаруды жетілдіру міндеттерін бекітті. Мысалы, жаңа кодексте жыл сайынғы ұлттық есепті жариялау талап етілді: министрлік су қорын қорғау мен пайдалануға қатысты мәліметтерді талдап, әр 1 мамырда ресми сайтта жариялайды. Бұл халыққа және бизнеске су ресурстары басқаруындағы ашықтықты қамтамасыз етуге бағытталған.
2020 жылдары Қазақстан су қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында кешенді мемлекеттік бағдарлама әзірледі. Оның стратегиялық мақсаты – суды тиімді басқару арқылы елдің су қауіпсіздігін нығайту. Бағдарлама үш бағыт бойынша іске асырылады: (1) халық пен экономика салаларын тұрақты суармалы сумен қамтамасыз ету; (2) су ресурстарын басқару тиімділігін арттыру; (3) су қорларын қорғау мен экожүйелердің сақталуын қамтамасыз ету. Жаңа бағдарламада сумен қамтамасыз ету «жасыл» экономикаға көшу тұжырымдамасымен үйлестіріліп қарастырылып, қоршаған ортаны суды тиімді пайдалану мәселелерімен қатар адам мен өндірістің су қажеттілігімен тең қарастырылатын болды. Міндеттер қатарында жаңа су қоймаларын салу, канал желілерін қалпына келтіру, суармалы технологияларды енгізу сияқты шаралар көзделген. Мысалы, Су саласын дамыту 2024–2028 жылдарға арналған жоспарында 42 жаңа су қоймасын салу, 37 гидротехникалық нысанды қайта жөндеу қарастырылған; бұл қазақ шаруаларының трансшекаралық суға тәуелділігін 25%-ға төмендетеді деп күтілуде.
Сонымен қатар, мемлекеттік саясатқа сәйкес агроөнеркәсіпті цифрландыру мен инфрақұрылымды жаңарту шаралары белсенді жүргізілуде. Президент жолдауында су тапшылығы – ХХІ ғасырға тән қауіп екенін атап, жаңа су саясатын әзірлеуді тапсырған. Нәтижесінде Парламент пен Үкімет жерүсті және жер асты сулары, суару инфрақұрылымы, ластануды бақылау сияқты мәселелерді реттейтін заңдар қабылдауда. Мысалы, «Су кодексі» аясында суды басқару агенттігі құрылып, гидротехникалық құрылыстардың жағдайын және су сапасын мониторингілеу жүйесі нығайтылуда. Жасалған реформалар суды ұтымды пайдалану мен құжаттардың интеграциясын жақсартады.
Жаңғыртылған технологиялар мен суды тиімді пайдаланудың жолдары
Қазіргі таңда жаңа технологиялар арқылы су үнемдеуге және тиімді пайдалануға ерекше назар аударылуда. Ауыл шаруашылығында тамшылатып және жаңбырлатып суару жүйелері енгізілуі арқасында өсімдіктер аз су үнемдеп, өнімділік өсіп келеді. «Қазақстан» арнасының сарапшыларының айтуынша, тамшылатып суарудың арқасында су тұтыну 40-50%-ға азайып, егін өнімділігі бір жарым есе артады. Мемлекет осы бағытты қолдау үшін шаруаларға субсидиялар бөледі: қазіргі заманғы суару жүйесін сатып алып, инфрақұрылым құратын фермерлер шығынынан 50%-ға дейін мемлекет есебінен өтеледі. Нәтижесінде 2022 жылы суды үнемдейтін технология енгізілген жерлер 21 мың гектарға ұлғайып, ал 2030 жылы мұндай алаңдар 750 мың гектарға жететін жоспар бар.
Сонымен қатар, суды қайта пайдалану (ресайклинг) технологиялары да қолданысқа енуде. Мысалы, Оңтүстік Қазақстанда тұзданған егістік жерлерді минералды құрамы жоғары коллектор-дренаж сулары арқылы суару тәжірибелері жүзеге асырылуда: зерттеулерге сәйкес, коллекторлық дренажды қолдану мақта мен шалабұршақтың өнімділігін жаңа табиғи су ресурстарын жұмсамай арттыра алады. Осындай тәжірибелер су тапшылығы жағдайында тың әдістердің тиімділігін көрсетеді.
Цифрлық шешімдер: Су ресурстарын басқаруда ақпараттық технологиялар енгізіліп жатыр. Су министрлігінің цифрландыру департаменті дайындаған Ұлттық су ресурстары ақпараттық жүйесі пилоттық режімде жұмыс істеуде. Оның «Водопользование» модулі бойынша 86 республикалық су қоймасынан күнделікті мәлімет жинап, су балансын нақты бақылауға мүмкіндік бар. «Трансшекаралық сулар» модулі арқылы гидрологиялық деректер құрастырылып, шекаралас арналардағы ағым динамикасы есепке алынады. Басқа модульдер – әкімшілік, картография – сумен қамтамасыз ету нысандарын мониторингілеуді қамтамасыз етеді. 2025 жылға қарай енгізілетін осы жүйе су қоймаларын нақты бақылау мен су тасқыны мен құрғақшылықты болжауға негізделген инновациялық платформаны толықтай іске қосатыны жоспарлануда. Мысалы, «Tasqyn» («Жастар» деп аталатын су тасқынын болжау жүйесі) жасақталуда, ол математика мен жасанды зерде арқылы сел қаупін алдын ала ескертеді.
Болашаққа ұсыныстар мен шешімдер
Суды үнемді пайдаланудың тиімді жүйесін қалыптастыру үшін өңірлік ынтымақтастық пен ғылыми негіздеу аса маңызды. Бірінші кезекте, Орталық Азия елдері арасында сенімдік су дипломатиясы жалғаса беруі тиіс. Қазақстан Үкіметі ұсынып отырған трансшекаралық су-энергетикалық консорциумы секілді бастамалар да сол мақсатты көздейді. Оған қоса су ресурстарын басқарудағы тәжірибе алмасу, бірлескен ғылыми жобалар қажет. Мысалы, Жібек жолы кеңістігіндегі су форумдары мен халықаралық конференциялар желісінде сарапшылардың пікір алмасуы жаһандық стандарттарды бейімдеуге көмектеседі. Ғылым мен білім саласында су қауіпсіздігі мәселелерін интеграциялау да маңызды – ауыл шаруашылығы, экология және инженерия мамандары үшін суды басқару бойынша оқыту бағдарламаларын кеңейту қажет.
Экологиялық таза технологияларға инвестицияларды ұлғайту – тағы бір шешім жолы. Қазақстан «жасыл экономикаға» көшу аясында су ресурстарын тиімді пайдалануды экожүйені қорғау мақсатына ұштастырды. Бұл бағытта энергия үнемдейтін су шаруашылығы нысандарын салу, артық тұзды суды қайта өңдеуді ұйымдастыру, жаңбыр сулары мен тұрмыстық өтпелі суларды қайта пайдалану сияқты шаралар керек. Ауыл шаруашылығында су тиімділігін арттыру мақсатында биотехнология мен селекция саласында да жұмыс істеу қажет: климатқа төзімді егістік түрлері мен топырақты ылғал ұстайтын тыңайтқыштар суды үнемдеуге септігін тигізеді.
Сонымен, аймақтық келіссөздер мен мемлекеттік саясаттың үйлесімділігі, сондай-ақ инновациялық тәсілдер су тапшылығы мәселесін шешуде негізгі факторларға айналады. Сарапшылардың пікірінше, егер климаттың өзгерісі мен көрші мемлекеттердің суға сұранысы секілді сын-қатерлерді ескеріп, жаңғыртылған технологияларды белсенді қолдасақ, 2040 жылға дейін Қазақстанда айтарлықтай су тапшылығының алдын алуға болады. Ең бастысы – су тар жолда бірге атқарылатын қайраттылық пен үйлесімді әрекет.