20 наурызда Қазақстанда Ұлттық спорт күні атап өтіледі – бұл елдің ежелгі спорттық дәстүрлерін еске алып, қайта жаңғыртатын уақыт. Ғасырлар бойы бұл ойындар халықтың күшін, ептілігін және рухын қалыптастырды, деп хабарлайды El.kz ақпараттық агенттігі.
Қазақ халқының ұлттық спорт түрлері – тек дене шынықтырудың бір бөлігі ғана емес, сонымен қатар халықтың тұрмыс-тіршілігімен, дәстүрімен, мәдениетімен тығыз байланысты құбылыс. Қазақтың көне ойындары көшпенді өмір салтымен біте қайнасып, ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келеді. Бұл спорт түрлері тек физикалық машықты шыңдаумен шектелмей, адамның ептілігін, күшін, ойлау қабілетін, төзімділігін, әділеттілік пен намысын тәрбиелеуге бағытталған.
Бүгінде ұлттық спорт тек ауылдық жерлерде ғана емес, республикалық және халықаралық деңгейде де кеңінен дамып, заманауи спорт мәдениетінің маңызды бөлігіне айналуда.
Ұлттық спорт түрлерінің тарихи негіздері қазақ халқының ұлттық ойындары негізінен көшпелі өмір салтынан туындаған. Мал шаруашылығы мен жауынгерлік өнер ұлттық ойындардың құрылымына әсер етті.
Ежелден бері қазақ жерінде той-думандарда, ас пен мерекелерде түрлі жарыстар ұйымдастырылған. Қазақтың батырлары мен палуандары өз күшін сынап, шабандоздар ат жарыстырып, білектілер күреске түскен.
Қазақтың ұлттық спорт түрлері дегенде ең бірінші Ат спорты түрлері ойымызға оралатыны рас. Себебі, қазақ халқы үшін ат – тұрмыс пен мәдениеттің ажырамас бөлігі. Сондықтан атқа байланысты ойындар мен жарыстар ерекше маңызға ие. Көкпар – командалық ат спорты, онда екі команда арнайы серкені (немесе оның муляжын) қақпаға немесе белгілі бір шеңберге жеткізуге тырысады. Бұл спорт ептілік пен мықты аттарды қажет етеді. Бәйге – жүйрік аттардың жарысы. Қашықтығы әртүрлі болуы мүмкін, ал жарысқа нағыз сәйгүліктер қатысады.
Аударыспақ – ат үстіндегі күрес. Мұнда қарсыласты аттан аударып тастау керек. Жорға жарыс – аттың жүрісіне қойылатын ерекше талаппен өтетін жарыс. Жорға ат өзінің тегіс жүрісімен ерекшеленеді. Қыз қуу – ұлттық романтикалық спорт түрі. Ер жігіт пен қыз атпен жарысып, жігіт қызды қуып жетсе, оны құшақтап сүйеді, ал жете алмаса, қыз оны қамшымен ұруы мүмкін.
Ат спортынан бөлек күш пен ептілікке негізделген спорт түрлері де бар. Мәселен, қазақша күрес – қазақ халқының ең көне күрес түрлерінің бірі. Мұнда қарсыласты әдіспен жығу керек. Бүгінде қазақша күрес халықаралық аренада танылып, “Қазақстан Барысы” сияқты ірі турнирлер өтуде. Тоғызқұмалақ – логикалық ойынды дамытатын, қазақтың дәстүрлі интеллектуалды ойыны. Ол тоғыз ұядан, екі қазаннан және 162 құмалақтан тұрады. Жекпе-жек – қазақтың әскери жекпе-жек өнері, қазір бұл спорттың заманауи нұсқасы ұлттық күрес пен бокспен ұштасып дамуда.
Сондай-ақ дәстүрлі ойын түрлері де бар. Асық ату – балалар мен ересектер арасында танымал болған дәстүрлі ойын. Ойыншы белгілі бір қашықтықтан асықтарды көздеп атады. Садақ ату – көшпенділердің жауынгерлік дәстүрінен бастау алған ойын. Қазіргі таңда ұлттық спорт ретінде қайта жанданып келеді. Жамбы ату – нысана көздеу ойыны. Мұнда шабандоз ат үстінде шауып келе жатып, арнайы нысананы атып түсіруі керек.
Ұлттық спорттың қазіргі дамуы көңіл қуантады. Қазақстанда ұлттық спорт түрлерін дамытуға ерекше көңіл бөлінуде. 2004 жылы Ұлттық спорт түрлері қауымдастығы құрылды, ал бүгінде әр облыста ұлттық спорт мектептері, федерациялар мен арнайы орталықтар жұмыс істейді. “Қазақстан Барысы” қазақша күресті кеңінен насихаттап, палуандарды бүкіл елге танытып келеді. “Көкпар” халықаралық деңгейге шығып, Орталық Азия елдері арасында кең тараған спорт түріне айналды.“Тоғызқұмалақ” дүниежүзілік интеллектуалды ойындар қатарына қосылып, әлемдік жарыстар өткізіле бастады. Садақ ату, жамбы ату сияқты ойындар жаңғырып, Қазақстанның спорт мектептерінде оқытылып жатыр.
Сонымен қатар, Қазақстанда жыл сайын “Ұлы дала рухы”, “Алтын жебе”, “Көшпенділер ойындары” сияқты ұлттық спорт жарыстары өткізіліп келеді.
Ұлттық спорттың болашағы
Қазақтың ұлттық спорт түрлері болашақта бұдан да жоғары деңгейге көтерілері сөзсіз. Ол үшін келесі бағыттарға көңіл бөлу қажет: Балалар мен жастар арасында насихаттау. Ұлттық спорт мектептерін көбейтіп, жас буынды тарту. Халықаралық деңгейде дамыту. Қазақша күрес, көкпар, тоғызқұмалақ сияқты спорт түрлерін әлемдік аренаға шығару. Технологияны пайдалану. Ұлттық спортты танымал ету үшін цифрлық платформаларды пайдалану, онлайн жарыстар ұйымдастыру. Ұлттық спортты олимпиадалық деңгейге көтеру. Қазақша күрес пен тоғызқұмалақ сияқты спорт түрлерін олимпиада ойындары қатарына қосу жолдарын қарастыру.
Қазақтың ұлттық спорт түрлері – халқымыздың мәдени байлығы, рухани мұрасы. Ұлттық спортты дамыту арқылы біз тек спортшыларды ғана тәрбиелемейміз, сонымен қатар жастардың бойына ұлттық рух пен патриотизмді сіңіреміз. Мемлекет тарапынан жасалып жатқан қолдау, қоғамның қызығушылығы мен спортшылардың еңбегі ұлттық спорттың жаңа белестерді бағындыруына ықпал етуде.
Ұлттық спорт – қазақ рухының айнасы, ал оны сақтау мен дамыту – баршамыздың ортақ міндетіміз.
Жалпы, ұлттық спорттың әлеуметтік маңызы ерекше. Ұлттық спорт – тек жарыстар мен ойындар ғана емес, ол ұлттық бірлікті нығайтудың, салт-дәстүрді сақтаудың маңызды құралы. Ауылдық жерлерде ұлттық спорт түрлері жастардың бос уақытын тиімді өткізуіне, салауатты өмір салтын ұстануына ықпал етеді. Қазақтың дәстүрлі ойындары адамды физикалық қана емес, психологиялық, интеллектуалды тұрғыдан да дамытады.
Ұлттық спорттың туризм мен экономикадағы рөлі. Этнотуризм: Көкпар, бәйге, жамбы ату сияқты ойындар шетелдік туристердің қызығушылығын арттыра алады. “Көшпенділер ойындары” сияқты халықаралық жарыстар арқылы Қазақстанды әлемге танытуға болады. Ұлттық спорт индустриясы: Киім-кешек, ат әбзелдері, садақтар мен жебелер, асықтар сияқты ұлттық спортқа қажетті жабдықтарды өндіру экономиканың бір саласына айналуы мүмкін.
Ұлттық спортты насихаттау жолдары Медианың рөлі: Телевизиялық бағдарламалар, деректі фильмдер түсіру, әлеуметтік желілерде ұлттық спорт туралы контенттер жасау. Білім беру жүйесіне енгізу: Мектептер мен университеттерде ұлттық спорт түрлерін дене шынықтыру бағдарламасына қосу.Қалалық ортада дамыту: Арнайы ұлттық спорт алаңдарын салу, асық ойнау алаңдарын, тоғызқұмалақ ойнайтын қоғамдық орындар жасау. Заманауи технологияларды енгізу Ұлттық спорт түрлеріне арналған мобильді қосымшалар, онлайн жарыстар ұйымдастыру. Киберспорт форматында тоғызқұмалақтың виртуалды турнирлерін өткізу.Дрондар мен заманауи камералар арқылы ат жарыстарын, көкпарды жаңа форматта көрсету.
Халықаралық ынтымақтастық Қырғызстан, Өзбекстан, Моңғолия сияқты көшпенді халықтармен бірлескен жарыстар өткізу. Қазақша күресті халықаралық федерация арқылы әлемдік деңгейге шығару. Олимпиада ойындарына көкпар, тоғызқұмалақ сияқты спорт түрлерін қосуға күш салу.
Ұлттық ойындарды зерттеуші Шакимшарип Ыбыраев «Соқыр теке» кітабында ойындарды қолданатын материалына, атқаратын қызметіне, айтылу формасына қарай ойын жырлары, айтыс ойындар және ойындар деп бөлген. Осылайша, қазақ халқының ойын фольклорының пайда болуы, дамуы, таралуын қарастырды. Ойынның халық психологиясы, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпына әсерін зерттеу маңызды екенін көрсетті. қыз қуу Жоғарыдағыдай жүйелеу мен топтаудың мақсаты – қазақтың дәстүрлі еңбек-тұрмыс, салт, ойын-сауық ойындарын біріктіре отырып, болашақта спорт түріне айналған ойын түрлерін тану. Сондай-ақ дереккөздерден және ел арасынан табылған ойындарды, жаңадан қалыптасқан ойындарды топқа қосып, сипатын түсіндіру. Білек күшінен, білікке дейін сыналады Мәселен, ұлттық ойындарды қимылды және қимылсыз ойын тәртібімен ойнаймыз. «Хан талапай», «Хан алшы», «Орнын тап», «Теңге ілу» тағы басқа ойындарды математика жүйесімен онға дейін санап, асықтарды алу ретімен, берілген тапсырмаларды орындаймыз. Тіл дамыту үшін «Соқыр теке», «Сақина жасыру», «Орамал тастамақ», «Ұшты-ұшты», «Қуыр-қуыр қуырмаш», «Киіз үй» сияқты ойынды еске түсіреміз. Ал жоғары сынып оқушылары спортқа ден қою мақсатында «арқан тартыс», «қазақ күресі», «қол тіресі» сияқты ойын ойнаған. Десе де «Ақсүйек», «Бес тас», «Ақ сандық, көк сандық», «Сақина салмақ», «Білектесу», «Күшің жетсе, үзіп кет», «Айгөлек» сияқты түрлі ойын қазір балалар арасында танымал емес. Тіпті кейбір ойын түрі ұмыт болған. Ботай. Ойын ережесі бойынша құрылған топайларды әр сақаға екі Ди деп аталады. Әр ойыншының екі Диі мен бір сақасы болады. Ойын алаңында Диді құрып топай сақамен атып түсіруі керек. Ойын мақсатында үш табан есептеледі. Мысалы, асық ойнарда шеңбер көрсетсек, мұнда төртбұрыш құрамыз. Өйткені бұл жай ғана сызылған сызық емес спорт ережесіне сәйкестендірілген. Мұнда әр сызық бір табанды көрсетеді. Асық ойынына ұқсағанымен, үңіле білсеңіз біраз айырма бар. Бұл ойын түрінің «Ботай» аталуы тегіннен тегін емес. Өйткені Ботай мәдениетін зерттеу барысында қазбалардан жылқының топай сүйектері табылған.